256. 
De te, Catilina, cani quiescunt, probant; cum patiuntar, decernunt; cum tacent, clamant. Praeclare facis, cum Luculli memoriam tenes. Catulus cepit magnum suae virtutis fructum; cum omnes una prope voce « in ipso vos spem habituros esse » dixistis.

Si usa per altro in alcuni dei casi sopraccennati anche il congiuntivo, specialmente dell'imperfetto e del più che perfetto. Cum in ius duci debitorem vidissent, undique convolabant (cum = ogni volta che).

Nelle proposizioni che servono a congiungere due concetti per mezzo di cum…tum (come…così), cum può costruirsi tanto con l'indicativo che con il congiuntivo. Cum omnium rerum simulatio vitiosa est, tum maxime amicitiae repugnat. Cum maximas commoditates amicitia contineat, tam illa praestat omnibus, quod debilitari animos non patitur (§ 165, 2).



257. 
III. Congiuntivo nelle proposizioni relative. 1. Le proposizioni relative reggono il congiuntivo, quando esprimono una conseguenza o un effetto, un'intenzione o uno scopo. Perciò in esse il relativo qui, quae, quod si può sempre risolvere per ut con un pronome personale o dimostrativo, per esempio: qui, per ut ego, ut tu, ut is; cuius, per ut mei, ut tui, ut eius; cui, per ut mihi, uttibi ecc.; ugualmente ubi per ut ibi; unde per ut inde ecc.

Innocentia est affectio talis animi, quae noceat nemini. Nulla gens tam fera, nemo omnium tam immanis est, cuius mentem non imbuerit deorum opinio. Non sumus ii, quibus nihil verum esse videatur, sed ii, qui omnibus veris falsa quaedam adiuncta esse dicamus.

Multi eripiunt aliis, quod aliis largiantur. Homini natura rationem dedit, qua regerentur animi impetus. Verba reperta sunt, non quae impedirent, sed quae indicarent voluntatem.

Non sum is consul, qui nefas esse arbitrer (prima persona) Gracchos laudare.



258. 
2. L'infinito italiano preceduto dalle particelle “di” o “a” e retto dagli aggettivi dignus, indignus, idoneus, aptus, si rende in latino con il congiuntivo e con il pronome qui, quae, quod (§ 223; 288).

Qui modeste paret, videtur dignus esse, qui aliquando imperet. Academici mentem volebant rerum esse iudicem: solam censebant idoneam, cui crederetur. Nulla mihi videbatur aptior persona, quae de senectute loqueretur,.quam Catonis.



259. 
3. La proposizione relativa vuole il verbo al congiuntivo, quando esprime una ragione, un motivo, ed il pronome qui viene adoperato nel senso di cum ego, cum tu ecc.

O fortunate adolescens, qui (= cum tu) virtutis tuae Homerum praeconem inveneris! 0 magna vis veritatis, quae contra hominum calliditatem facile se per se ipsam defendat!